Samenvatting
Vlaamse influencers verspreiden waanzinnige complottheorieën over corona: ‘Dit is gevaarlijk’
Ook in Vlaanderen wemelt het op sociale media van de complottheorieën over Covid-19. Wat begint bij een gezond wantrouwen kan snel overslaan naar het verspreiden van de meest waanzinnige onzin. En dat blijft niet zonder gevolgen. ‘Hier zien we een direct gevaar voor de volksgezondheid.’
Zonnige foto’s met de kinderen, vakantiekiekjes in de natuur, momentopnames van een warm en liefdevol gezin. Gezelligheid troef op het Instagram-profiel van Charlotte Stoffels, een jonge dertiger die enkele jaren terug, samen met haar echtgenoot, de lifestyleblog The Eclectics runde. Op Instagram heeft Stoffels zo’n 6.000 volgers. In het patois van marketeers maakt dat van haar een ‘micro-influencer’.
Tik door naar haar Instagram-verhalen, en je komt terecht in een universum waar de gezinsfoto’s hand in hand gaan met hardnekkige complottheorieën over Covid-19. Op een willekeurige dag deelt Stoffels een document dat moet bewijzen dat al in 2015 een vaccin voor het coronavirus werd gepatenteerd. Of een screenshot waaruit blijkt dat de World Bank Group Sars-Cov-2 plant te verspreiden tot 2025. The truth is out there, voor wie het wil zien.
Stoffels is allesbehalve de enige die op dagelijkse basis zulke verhalen in de aandacht zet. Op enkele maanden tijd raakten complottheorieën over het coronavirus alomtegenwoordig op sociale media. De voorbeelden zijn eindeloos. Een van de meer populaire beweringen is dat Covid-19 een dekmantel zou zijn voor een geheim plan van Microsoft-oprichter Bill Gates om, via een zogezegd vaccin, de hele wereldbevolking een microchip in te planten waarmee ieders handel en wandel gemonitord kan worden. Een bewering waarvoor geen spatje serieus bewijs is.
Voor veel mensen klinken dergelijke grote complotten te waanzinnig om waar te zijn. Maar laat de details weg, en je krijgt een verhaal dat heel wat mensen niet meer zo vergezocht klinkt. Zoals toen tientallen bekende Nederlanders de coronamaatregelen samen de rug toe keerden onder de hashtag #ikdoenietmeermee en filmpjes deelden met de tekst: “Alleen samen krijgen wij de overheid onder controle. Ik doe niet meer mee. Free the people.”
De premisse is helder: de elite, zij het de overheid of een rijke computertechneut, breidt haar macht uit door het volk haar vrijheden af te nemen. De conclusie is even helder: de maatregelen die die elite ons opdringt, zijn nergens voor nodig. Talloze Nederlanders met een immens bereik op sociale media verspreidden de afgelopen maanden dergelijke coronascepsis: zanger Gers Pardoel, Instagram-influencer Famke Louise, fotomodel Doutzen Kroes.
Mommy bloggers
Anders is het gesteld in België. Grote namen die bij ons coronascepsis zaaiden blijken toch vooral Nederlanders te zijn met een publiek in ons land, zoals Gers Pardoel of voormalig K3-lid Josje Huisman. Wie onder Vlamingen op zoek is naar coronacomplotten op sociale media, botst veeleer op een netwerk van accounts met enkele duizenden volgers, waar weliswaar ook Nederlandse (micro-)influencers in opduiken. Stoffels zelf verwijst opvallend vaak naar onder meer @Adelheidstorms, @Isabellechappin, @Emmagelaude en @Dekleineactivist.
Zowel in België als daarbuiten is er een groep influencers die een bijzondere plek inneemt in de verspreiding van coronacomplotten: een bonte verzameling van zogeheten mommy bloggers, fit girls en lifestyle influencers. Via sociale media doen ze hun relaas over het leven als moderne moeder, ze trekken de natuur in om tot rust te komen, doen aan yoga, en zijn voortdurend op zoek naar de juiste, gezonde levensstijl voor hen en hun kinderen.
Die houding – bewust in het leven staan, op zoek naar de beste versie van zichzelf – verklaart mogelijk waarom bijvoorbeeld mommy bloggers makkelijk aangetrokken blijken tot verhalen of getuigenissen die vraagtekens plaatsen bij de strenge maatregelen tegen het coronavirus: ze zijn bezorgd over de negatieve gevolgen ervan op onder meer het mentaal welzijn van hun kinderen, en vinden het belangrijk dat daarover gepraat kan worden.
“Wanneer ze die verhalen delen, begint dat vaak met bewustmaking: ze komen een ander geluid tegen, en ze willen dat delen met hun volgers”, zegt Maarten Schenk. Hij is oprichter van Lead Stories, dat factchecks uitvoert voor Facebook. “Drie maanden later zijn het opeens raging conspiracy lunatics die de meest uitzinnige dingen voor waar aannemen.”
Het is een fenomeen dat de Canadese expert Marc-André Argentino eerder al omschreef als “pastel QAnon” – verwijzend naar de invloedrijke pro-Trump complottheorie die in 2017 het levenslicht zag toen een zekere ‘Q’ online beweerde geclassificeerde informatie te verspreiden. Het voorbije jaar heeft QAnon een erg gewillig publiek gevonden in de Amerikaanse online-wellnessgemeenschap en lifestylebloggers.
Waar QAnon in het begin vooral verspreid werd in uithoeken van het internet waar antisemitisme en white supremacy welig tieren, kreeg het nu ook voet aan de grond op socialemediaprofielen vol zachte pasteltinten en tips voor de perfecte downward facing dog. De invloed van QAnon in die gemeenschap werd zo groot dat een groep wellnessinfluencers zich verenigde en aan de alarmbel trok: dit moest ophouden.
Instagram
Typerend is ook het platform waarop die verhalen verspreid worden. In Vlaanderen golden tot nog toe vooral Facebook en Twitter als katalysator van fakenieuws. Steeds meer wordt ook Instagram bij ons een lanceerplatform voor complottheorieën.
Nieuw is dat overigens niet – in internationaal perspectief is het veeleer Vlaanderen dat laat inpikt in een evolutie die al langer gaande was. Toen bleek dat het Internet Research Agency, de Russische trollenfabriek in Sint-Petersburg, in 2016 had geprobeerd de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden, kwamen aanvankelijk vooral Facebook en Twitter in het vizier van de autoriteiten. Maar een rapport van de bevoegde Senaatscommissie benadrukte later dat Instagram van groot belang was geweest voor de Russische beïnvloedingscampagne. “De activiteit van het IRA en hun het bereik bij Amerikanen via Instagram-accounts overschrijdt dramatisch de interactie berikt via Facebook-pagina’s”, concludeert het rapport.
In tegenstelling tot Russische internettrollen laten Vlaamse coronasceptici zich wellicht niet, of minstens niet bewust, voor de kar spannen van een overheid die met opzet en met politieke doeleinden onzin de wereld in stuurt. Het zijn mensen die oprecht geloven dat er iets loos is, dat de officiële waarheid niet waar kan zijn, dat er een mysterieuze samenzwering zit achter deze pandemie – handig samengevat in de woordspeling ‘plandemic’.
Maar coronascepsis en complottheorieën over het virus leven niet in een afgesloten ecosysteem. Het ene euvel brengt het andere met zich mee: waar één conspiracy theory vruchtbare grond vindt, is een andere nooit ver weg. Al vroeg in de pandemie vonden broodjeaapverhalen over Covid-19 en 5G-technologie elkaar, waarna sommige mensen oprecht gingen denken dat het coronavirus een manier is om ongemerkt 5G-zendmasten te bouwen die de hele samenleving onder een permanente staatsbewaking zetten.
Het is wat de Nederlandse komiek Arjen Lubach omschreef als de ‘fabeltjesfuik’: wie in het konijnenhol duikt, wordt steeds verder meegezogen in een schier eindeloos gamma aan nieuwe en oude broodjeaapverhalen. Dat verklaart ook waarom in de loop van de pandemie onzin over het virus steeds vaker gepaard ging met de oproep #savethechildren. Of waarom bij een demonstratie op het Amsterdamse museumplein een betoger trots poseert met een bordje met de tekst: “Stop Satan, stop pedofilie, red de kinderen, bevrijd de slaven, stop 5G-covid, stop hersenspoeling.”
QAnon
Zo belanden we opnieuw bij QAnon, dat in 2017 het levenslicht zag op het internetforum 4chan, waar een zekere Q uit het niets opduikt en geclassificeerde informatie deelt. De Q verwijst naar zijn vermeende Q-veiligheidsmachtiging, waarmee hij toegang zou hebben tot top secret documenten binnen het Departement van Energie, dat onder meer bevoegd is voor het kernwapenprogramma van de VS.
De zogenaamd hooggeplaatste ambtenaar Q specialiseerde zich in cryptische berichten die zijn volgers zelf maar moesten analyseren. Alles kan een verborgen betekenis hebben. Toen Amerikaans president Donald Trump onlangs over het coronavirus tweette “We will get through this TOGETHER”, was dat voor sommige believers eveneens een geheime boodschap. ‘Together’ splitst namelijk op in ‘to get her’, wat enkel een verwijzing kon zijn naar een nakende arrestatie van Hillary Clinton. De kern van het evangelie volgens QAnon: de wereld wordt geleid door een corrupte elite die het volk onderdrukt, ook Satan aanbidt en kinderen seksueel misbruikt.
In een onderzoeksrapport stelde de Londense denktank Institute for Strategic Dialogue, gespecialiseerd in extremistisch gedachtegoed, vast dat QAnon dit jaar steeds vaker opdook op sociale media. Meer nog: onlinediscussies over de complottheorie piekten in periodes waarin overheden wereldwijd lockdowns afkondigden.
QAnon slaagde er met andere woorden in handig mee te surfen op een golf van coronascepsis. Om maar één voorbeeld te noemen: de lockdowns die nagenoeg simultaan over de hele wereld afgekondigd werden, zijn volgens sommigen niet zozeer een manier om het virus in te dammen als wel een excuus om ongemerkt ontvoerde kinderen te kunnen verhandelen.
Onderzoek van de Nederlandse politicoloog André Krouwel, verbonden aan de VU in Amsterdam, toont dat inmiddels zowat één op de tien Nederlanders gelooft in één of meer complottheorieën over het coronavirus. Voor België ontbreken zulke cijfers. “Mensen die in complotten geloven hebben een vrij gesloten mindset”, zegt Krouwel. “Ze zien patronen en verbanden die er niet zijn. Ze denken ook dat ze veel meer feitenkennis hebben dan in werkelijkheid het geval is. En bovendien leiden ze vaak aan het zogenaamde Dunning-Krügereffect: ze zijn niet slim genoeg om te begrijpen dat ze de complexe werkelijkheid eigenlijk niet begrijpen.”
Gevaar
Complotdenkers duiken natuurlijk niet zomaar het konijnenhol in. Complottheorieën bestaan omdat complotten nu eenmaal bestaan. Dat de Verenigde Staten de contrarevolutionairen in Nicaragua illegaal financierden met de opbrengsten van geheime wapenleveringen aan Iran, klonk ooit misschien vergezocht. Maar de Iran-Contra-affaire is wel echt gebeurd.
Krouwel gaat nog verder: van elke complottheorie is een klein deeltje waar. “Natuurlijk is er een elite, zowel politiek als cultureel of economisch. Maar komen zij samen om allemaal tegen ons te werken, baby’s op te eten en kinderen te verkrachten? Neen, dat doen ze niet.” Hij vergelijkt het met een tekening waarbij de puntjes verbonden moeten worden aan de hand van cijfers. Als je 1 met 2 verbindt, 2 met 3 enzovoort, dan krijg je uiteindelijk een paard te zien. Maar verbind de cijfers op een willekeurige manier, en er verschijnt een ander dier dat helemaal niet bestaat.
De ene complottheorie is de andere niet. Krouwel: “Als mensen geloven dat JFK vermoord is door de CIA, of dat Olof Palme door de PKK het hoekje om geholpen werd: zo’n groot effect op jouw leven heeft dat niet.” Anders is het gesteld met onzinverhalen in een pandemie. “Hier zien we een direct gevaar voor de volksgezondheid”, waarschuwt de Nederlandse onderzoeker.
Dat zit zo: als we enige hoop willen koesteren om ooit definitief van Covid-19 verlost te zijn, dan bestaat onze beste strategie erin om met een goed werkend vaccin groepsimmuniteit te kweken. Daarvoor hoeft niet iedereen daadwerkelijk ingeënt te worden, maar wel heel veel mensen. Veel hangt af van hoe effectief het vaccin is, maar over het algemeen wordt aangenomen dat minstens 8 op de 10 mensen – en mogelijk meer – uiteindelijk gevaccineerd zullen moeten worden om groepsimmuniteit te bereiken. Zo niet, blijft het virus circuleren en slachtoffers maken.
Hoe meer mensen geloven dat Covid-19 nep is of dat het vaccin eigenlijk dient om een surveillancestaat te installeren,
hoe meer mensen wellicht een prikje zullen weigeren. Ook de snelheid waarmee de race naar het vaccin gelopen wordt, zorgt voor argwaan. Uit een bevraging van de UAntwerpen bleek vorige maand al dat bijna 1 op de 10 Belgen zich zeker niet of waarschijnlijk niet zou laten inenten. Nog eens 14 procent zou zich misschien laten inenten.
“In Nederland is het geloof in coronacomplotten inmiddels voldoende groot om de kans te creëren dat te weinig mensen zich laten inenten, en het virus voor altijd een gevaar blijft”, zegt Krouwel. Valt die trend om te keren? Zoals gelovigen van hun geloof kunnen vallen, kunnen complotdenkers zo ook overtuigd worden van het tegendeel? Het kan, maar het is niet eenvoudig, weet Krouwel. Hardnekkig complotdenken is een diep ingesleten cognitief en emotioneel gegeven: dat verander je niet snel eventjes.
Bedankt Anne en Suzanne 
Ik vind het echt lachwekkend.
Doodeng hoe het antisemitisme ineens weer zo’n openbare opleving doormaakt door dit soort types.